Айтыс.Айтыс түрлері

Сабақтың тақырыбы: Айтыс. Айтыс түрлері

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: айтыс туралы ойларын тереңдету. Оқушыларды ізденімпаздылыққа, шығармашылыққа деген ынталарын арттырып, білімдерін кеңейту.

Дамытушылық: оқушылардың айтыс туралы білімдерін шығармашылыққа жинақтап, ойлау қабілеттері мен тіл байлықтарын молайту.

Тәрбиелік: оқушыларға айтыстың ерекшеліктерін таныта отырып, шешен сөйлей білуге, ізеттілікке, имандылыққа тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: өнеге сабақ

Сабақтың әдісі: іздендіру, баяндау, жинақтау, салыстыру, талдау,пікірлесу, ой қозғау.

Сабақтың көрнекілігі: қосымша оқулықтар, плакаттар, парақшалар

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі.

Амандасу.

Оқушылар шеңбер құрып, бір-біріне жылу лебіздерін білдіреді.

Сабағымызды бастамастан бұрын жасыл, қызыл түсті кәмпитпен 2 топқа бөлінеміз.

І-топ. «Өнерпаздар»

ІІ-топ «Ізденушілер»

Үй тапсырмасын тексеру.

І-топ. Әбу Насыр әл- Фараби туралы сұрақ-жауап дайындап келу.

1-оқушы мұғалім болып топтағы басқа оқушыларға сұрақтарын қояды.

2-топ. Әл- Фараби туралы аңызды мазмұндап береді.

1-топ сұрақтары мен жауаптары.

1. Әл-Фарабидың толық аты-жөні қалай?

Әбу Насыр Мұхаммад ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби 

1. Әбу Насыр әл –Фараби кім?  

әлемге әйгілі ойшыл, философ, социолог, математик,физик, астроном,

 ботаник, лингвист, логика, музыка зерттеушісі. 

1. Әбу Насыр әл-Фараби қай жылы туған?

Әл-Фараби сегіз жүз жетпісінші жылы туған

1. Әбу Насыр әл-Фараби қай жерде дүниеге келген?

Ол Отырар қаласында дүниеге келген

1. Ол қай елдің азаматы?

Әл- Фараби Түркістан елінің азаматы.

1. Қандай отбасында дүниеге келген?

Әскербасының отбасында дүниеге келген.

1. Әбу Насыр әл-Фарабиді халық қалай атаған?

Аристотельден кейінгі екінші ұстаз деп атаған

1. Қандай жерлерде білім алған?

Отырар медресесінде, Шаш, Самарқан, Бұхара, кейін Харран, Мысыр, Халеб (Алеппо), Бағдад шаһарларында білім алған.

Жаңа сабақ:

1. Бүгін сабақта біз халық ауыз әдебиетінің бір түрі - айтыспен танысамыз.

2. Сабақтың эпиграфы: «Ақынның тілі қылыштан өткір, қылдан нәзік

Айтыс туралы түсінік беру.

Айтыс-ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдында, табан астында суырып- салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы.

Айтыста халықтың әдет-ғұрпы, тұрмыс-салты, дүние танымы, эстетикалық, рухани, философиялық және әлеуметтік көзқарасы, қалыптасу тарихы байқалады.

Балалар ал,енді осы айтыс түрлерімен сызба бойынша танысайық.

Бәдік айтысы	Жануарлар мен адамның айтысы	Жұмбақ айтысы	Салт айтысы
Айтыстың ең көне түрі.Бәдік айтысы адамның табиғаттың сырын түсінбеген кезінде,шаманизм діни нанымына байланысты туған. Адам бәрінің өз иесі, тәңірі бар деп түсінген.	Қазақ халқының күн көрісі , тұрмыс-тіршілігі төрт түлік малмен байланысты болды.Сондықтан әр жануардың иесі бар. адамның төрт түлік мал жайындағы ойы, көзқарасы, арманы мен тілегі көрінеді.	Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігіне , әдет-салтына байланысты туған айтыс өлеңі. Бұл айтыс ойын-сауықта айтылатын болған.Жұмбақ айтысы тапқырлықты,білгірлікті, білімділікті, шапшаңдықты талап етеді. Жұмбақ өмір шындығынан алынады.	Қыз бен жігіт айтысы, ақындар айтысы болып бөлінеді. Қыз бен жігіт айтысы әдетте, екі жастың амандасуынан басталып,жұртты күлдіру үшін әзіл-қалжың ретінде, айтыла береді, бір-бірінің бойындағы кемшіліктер де сөз болады. Ақындар айтысы- айтыс жанрының ең көлемдісі, тақырыбы мен мазмұны жағынан күрделі.

Осы күнгі айтыстар

1. Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті арасындағы жаңа түр. 

2. Бүгінгі күн талабы, уақыт тынысы. 

3. Негізгі тартыс халыққа ортақ әләуметтік мәселелер. 

4. Егемендіктің құдіретін жырға қосу.

5. Шебер өрілген сөз кестелері. 

1. Ой қозғау «Айтыс дегеніміз не?» (топтастыру әдісі)

Әр түрлі тақырыпты қамтиды Халық ауыз әдебиетінің бір түрі

Ұлттық өнер Айтыс Екі ақынның өлеңмен

тартысы

Халық өмірінің көрінісі

Өнер жарысы

Сөз сайысы

1. «Венн» диограммасы . Бұрынғы айтыс және осы күнгі айтыстар

Халық ауыз әдебиетінің түрі, көркемдік ерекшеліктері, сөз шеберліктері

Демократиялық тақырыптар

Халық ауыз әде Халық ауыз әдебиетінің түрі, көркемдік ерекшеліктері, сөз биетінің түрі, көркемдік ерекшеліктері, сөз Х

Демократиялық тақырыптар Көкейтесті мәселелер,

жариялылық басым, мерейтой иесіне

әлеуметтік мәселелер, арналады, бір- бірін

елдегі қоғамдық тартыстар сынау басым

Бұрынғы айтыс ---- Ортақ айтыс ---------- Осы күнгі айтыс
1. Ру атынан шыққан -------------------- 1. Аудан, облыс атынан
2. Іздеп барып айтысады ---------------- 2.Өнер тыңдаушы халық. шыққан
3. Кез келген жерде өткен ------------ 3. Күні белгіленеді
4. Басып тастау ---------------------------- 4. Жеребе тастау арқылы
5. Тосын тақырып ------------------------- 5. Сахнада өтеді
6. Төреші - қауым --------------------------- 6. Төреші-қазылар болды.
7.Демеушісі болады ---------------------- 7. Тақырыбы болады.

Қазіргі айтыс ақындары – Аманжол Әлтаев, Айбек Қалиев, Айнұр Тұрсынбаева, Балғынбек, Сара Тоқтамыс, Мэлс Қосымбай,Серік Құсынбаев, Б.Қалиолла, А.Ғафуров т.б.

Айтыс музыкасы ойналады.
Қазақтың айтыс өнері – ат жарысымен, балуандар күресімен пара - пар. Демек, ақындар айтысы да жарыс. Бірақ бұл – өнер жарысы, сөз сайысы. Айтыс халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі. Бүгінгі сабағымызда өз дәуіріндегі ақындар айтысының ішіндегі үздігі саналатын Біржан мен Сара айтысына тоқталамыз.
Өмір - дерек. Біржан мен Сара өмірі.

1-топ . Біржан туралы

2-топ Сара туралы

Біржан мен Сара айтысы

БІРЖАН САЛ ҚОЖАҒҰЛҰЛЫ 1834 Қазіргі Көкшетау облысы, Еңбекші ауданы, Ермол деген жерде туған. Біржан үш ағайынды еді,ағалары Ержан мен Нұржан атакәсібі-мал бағумен ғана айналысқан.Ал Біржан болса,Тәңірінің  берген өнерімен елден ерекше болып өседі.Өз әкесі Тұрлыбай,Қожағұл-Біржанның атасы.Бала бойындағы талантты тани білген атасы Қожағұл Біржанды өз бауырына басып,тәрбиелейді. 25 жаста ән шығара бастаған. 1865 Ұлы Абаймен кездеседі.1871 Жетісуға келіп, Сара ақынмен айтысады.

Біржан мен Сара айтысы — айтыс өнерінің озық үлгілерінің бірі. Айтыс 1871 ж. қазіргі Алматы облысының Қапал-Ақсу өңірінде Біржан Қожағұлұлы мен Сара Тастанбекқызы арасында өтеді.

Қазақ халқының айтыс өлеңдерінен ойып орын алатын, көркемдік дәрежесі жоғары айтысы – «Біржан мен Сараның айтысы». Жетісу өңірінде Сара атты әрі әнші, әрі атақты ақын қыздың бар екенін, оның сан жүйріктерді сөзбен буғандығын ақын Біржан естиді. Ал Біржан жайын, оның қандай әнші, ақын екендігін Сара да естіген. Бұлар бір-бірін көрмесе де, сырттай таныс, көрісіп, айтысуды арман етіп жүреді. 
Біржан бір жолы қасына шәкірттерін, жолдастарын ертіп, Сараның еліне келеді. Біржан келсе, Сара үйінде жоқ екен. Біржанның алдынан Сараның шешесі мен сіңлісі шығады, олармен бір – екі ауыз сөз қағыстырады. Сараның қажы аулына кеткендігін естіп, оны іздеп сол ауылға тартады. Біржан келіп: “Бұл үйде Сара бар ма, шықсын бері” деп хабар салады, жұрт жиналып қалады. Осылайша екі ақынның айтысы басталып кетеді.

Бүкіл қазақ баласы білетін «Біржан – Сара айтысы» атақты екі ақынның өнер жарысы ғана емес, әлеуметтік теңсіздікті, әйел теңсіздігін көтерген саяси мәні бар өнер туындысы болып саналады. Біржан мен Сара айтысының негізі тақырыбы- әйел теңдігі. Феодалдық заманда қазақ қыздарының малға сатылуы. Сара- соның құрбаны.

 Біржан мен Сара айтысының негізінде композитор Мұқан Төлебаев «Біржан–Сара» операсын жазды. 

«Біржан» тобы
1. Айтыстың өзіне тән қандай ерекшеліктері бар?
2. Біржан мен Сара айтысы айтыстың қай түріне жатады?
3. Айтыскер ақынға тән қасиеттер
4. Біржан қай жылы, қай жерде дүниеге келді?
5. Әкесінің атыкім?
6. Біржанның руы?
7. Біржан Сарамен қай жылы айтысты?
8. Біржан қай жылы қайтыс болды?
«Сара» тобы
1. Айтыстың неше түрі бар?
2. Сара қай жылы, қай жерде дүниеге келген?
3. Сараның руы?
4. Сараны атастырған күйеуі
5. Тұрмыс құрған жұбайы
6. Айтысты Сарадан алғаш кім жазып алған?
7. Сара қай жылы дүниеден өтті?

Топтастыру. 
                 әнші                            сал                          сазгер

ақын                                            Біржан                       замана бұлбұл
үздік  айтыскер 
                             талант иесі                       ақын

 

             ақын                      шешен                айтыскер ақын
         әнші                        Сара                     сұлу
           
            үздік                                                                  замана
        талант иесі                                                           бұлбұлы
                                              феодалдық 
                                    заман құрбаны

1. Венн диаграммасы. 
2. Біржан мен Сара айтысы және осы күнгі айтыстар.

Біржан мен Сара айтысы 1. Әйел бостандығы, феодалдық салтқа қарсы шықты.  2. Ру мәселелері төңірегінде. 3. Үздік теңеу, көркем метафора, эпитеттерге бай.  4. Шешендік сөздер көп.

Ұқсас 1. Көркемдік ерекшеліктері, сөз шеберліктері. 2. Інжу маржан өз өнері. 3. Айтыс - сөз барымтасы, өнер жарысы. 4. Айтыс - қазақ сөз өнерінің үздік үлгісі.

Осы күнгі айтыстар 1. Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті арасындағы жаңа түр.  2. Бүгінгі күн талабы, уақыт тынысы.  3. Негізгі тартыс халыққа ортақ әләуметтік мәселелер.  4. Егемендіктің құдіретін жырға қосу. 5. Шебер өрілген сөз кестелері.

Парақшамен жұмыс

1. Айтыс жырларының көне түрі- бәдік айтысы туралы не білесің?

2. Салт айтысы неше түрге бөлінеді, қалай аталады?

3. Қазіргі айтыс ақындарынан кімдерді білесің?

4. Бұрынғы айтыс ақындары кімдер?

1. Инсерт.

Білетінім	Үйренгенім	Нені білгім келеді
Айтыс- қазақ сөз өнерінің үздік үлгісі, айтыс- сөз барымтасы, ұлттық өнер екенін	Қазақ ауыз әдебиетінің бірнеше түрі бар: бәдік, жар- жар, жануарлар мен адамдар айтысы, өлі мен тірі айтысы, жұмбақ айтысы, салт айтысы, осы күнгі айтыстар	Болашақта бұрынғы және қазіргі айтыс түрлерінің ерекшеліктерін, олардың айтыс шеберліктері мен тарихы туралы білгім келеді

Айтыс өнерін терең танып, мағлұматтар ала отырып музыкалық танымдарымызды кеңейтіп

, өмірмен байланыстыра алу, эстетикалық, музыкалық маңыздылығын түсіну арқылы қазақ музыкасына деген сүйіспеншіліктерімізді арттыру.
Айтыс өнері – қазақтың ауызекі әдеби - музыкалық өнерінің көлемді және аса құнды салалардың бірі. Суырып салма ақындық өнерінің желісі болып табылады. Айтыста халықтың әдет - ғұрпы, салт - дәстүрі, дүниетанымы, эстетикалық рухани және әлеуметтік көзқарасы, қалыптасу байқалады. Айтыс атауы - айтысу деген сөзден шыққан. Ол өлең сөзбен жарысу, сайысу, дауласу, тартысу, сынасу, мағынасында қолданылады. Айтысу қара сөзбен де, күй тарту арқылы да, суырып салма өлеңмен де болуы мүмкін.

Айтыс өнерінің бірнеше түрлері бар.

Ең ежелгі, көне түрі «Бәдік» айтысы. Белгісі бір аурудан малды емдеу үшін, айтылатын арбау өлең.

Жар - жар»айтысы – қыз бен жігіттің үйлену тойы кезінде орындалады.

«Ақындар» айтысы – атақты белгілі ақындар арасындағы айтыс.

«Қыз бен жігіт» айтысы көбінесе ойын - тойларда айтылады

Тест интервью.

Біржанның өзіне тән ерекшеліктері	Өткір тілді, сөзге шешен, терең ойлы, ақын, сазгер, әнші.
Сараның өзіне тән ерекшеліктері	Сұлу, ақын, өзін бағалай біледі, діннен хабары бар.
Біржан бейнесі өзіңе ұнады ма, жоқ па? Неліктен?
Сараның бейнесі ұнады ма, жоқ па?
Сара, Біржан бейнелері арқылы өзіңнің болашаққа түйген түйінің.
Осы күнгі айтыстардан қандай тәлім-тәрбие алдың?

Сабақты қорытындылай келе:
• Біржан сал - туған дара, ақын дарын.
Арнаған алқалы елге татымды әнін
Сара да бостандыққа шықты жырмен
Ежелден сүйген елміз ақындарын

• Өнердің үлгісі бұл дара лайым,
Белсенді оқушыны бағалайын.
Сабақты жыр жолымен асқақтатып
Қош десіп, осымен доғарайын.

Оқушыларды бағалау:
Үйге тапсырма: Ой толғау жазу
«Біржан» тобы – Біржан туралы
«Сара» тобы – Сара туралы

                                                                                                               

 

 

 

.

1. Әл-Фарабидың толық аты-жөні қалай? Әбу Насыр Мұхаммад ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби  2Әбу Насыр әл –Фараби кім?   әлемге әйгілі ойшыл, философ, социолог, математик,физик, астроном,  ботаник, лингвист, логика, музыка зерттеушісі.  Әбу Насыр әл-Фараби қай жылы туған? Әл-Фараби сегіз жүз жетпісінші жылы туған Әбу Насыр әл-Фараби қай жерде дүниеге келген? Ол Отырар қаласында дүниеге келген Ол қай елдің азаматы? Әл- Фараби Түркістан елінің азаматы. Қандай отбасында дүниеге келген? Әскербасының отбасында дүниеге келген. Әбу Насыр әл-Фарабиді халық қалай атаған? Аристотельден кейінгі екінші ұстаз деп атаған Қандай жерлерде білім алған? Отырар медресесінде, Шаш, Самарқан, Бұхара, кейін Харран, Мысыр, Халеб (Алеппо), Бағдад шаһарларында білім алған. 1. Әл-Фарабидың толық аты-жөні қалай? Әбу Насыр Мұхаммад ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби  2. Әбу Насыр әл –Фараби кім?   әлемге әйгілі ойшыл, философ, социолог, математик,физик, астроном,  ботаник, лингвист, логика, музыка зерттеушісі.  3 Әбу Насыр әл-Фараби қай жылы туған? Әл-Фараби сегіз жүз жетпісінші жылы туған 4 Әбу Насыр әл-Фараби қай жерде дүниеге келген? Ол Отырар қаласында дүниеге келген 5 Ол қай елдің азаматы? Әл- Фараби Түркістан елінің азаматы. 6 Қандай отбасында дүниеге келген? Әскербасының отбасында дүниеге келген. 7 Әбу Насыр әл-Фарабиді халық қалай атаған? Аристотельден кейінгі екінші ұстаз деп атаған 8Қандай жерлерде білім алған? Отырар медресесінде, Шаш, Самарқан, Бұхара, кейін Харран, Мысыр, Халеб (Алеппо), Бағдад шаһарларында білім алған.	1.Әл-Фарабидың толық аты-жөні қалай? Әбу Насыр Мұхаммад ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби  2 Әбу Насыр әл –Фараби кім?   әлемге әйгілі ойшыл, философ, социолог, математик,физик, астроном,  ботаник, лингвист, логика, музыка зерттеушісі.  3. Әбу Насыр әл-Фараби қай жылы туған? Әл-Фараби сегіз жүз жетпісінші жылы туған 4 Әбу Насыр әл-Фараби қай жерде дүниеге келген? Ол Отырар қаласында дүниеге келген 5 Ол қай елдің азаматы? Әл- Фараби Түркістан елінің азаматы. 6 Қандай отбасында дүниеге келген? Әскербасының отбасында дүниеге келген. 7 Әбу Насыр әл-Фарабиді халық қалай атаған? Аристотельден кейінгі екінші ұстаз деп атаған 8Қандай жерлерде білім алған? Отырар медресесінде, Шаш, Самарқан, Бұхара, кейін Харран, Мысыр, Халеб (Алеппо), Бағдад шаһарларында білім алған. 1 Әл-Фарабидың толық аты-жөні қалай? Әбу Насыр Мұхаммад ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби  2 Әбу Насыр әл –Фараби кім?   әлемге әйгілі ойшыл, философ, социолог, математик,физик, астроном,  ботаник, лингвист, логика, музыка зерттеушісі.  3Әбу Насыр әл-Фараби қай жылы туған? Әл-Фараби сегіз жүз жетпісінші жылы туған 4 Әбу Насыр әл-Фараби қай жерде дүниеге келген? Ол Отырар қаласында дүниеге келген 5 Ол қай елдің азаматы? Әл- Фараби Түркістан елінің азаматы. 6 Қандай отбасында дүниеге келген? Әскербасының отбасында дүниеге келген. 7 Әбу Насыр әл-Фарабиді халық қалай атаған? Аристотельден кейінгі екінші ұстаз деп атаған 8 Қандай жерлерде білім алған? Отырар медресесінде, Шаш, Самарқан, Бұхара, кейін Харран, Мысыр, Халеб (Алеппо), Бағдад шаһарларында білім алған.