БАСТАУЫШ СЫНЫПТАҒЫ ТІЛ ДАМЫТУ ТЕХНИКАСЫ
Шамаханова Айкенже Ахановна
Қызылорда облысының білім басқармасының Қызылорда қаласы бойынша білім бөлімінің С.Сейфуллин атындағы №4 ақпараттық технология мектеп-лицейі (IT мектеп-лицей) коммуналдық мемлекеттік мекемесінің бастауыш сынып мұғалімі
Аннотация
Қазақстан Респбуликасы Оқу-ағарту министрінің 2024 жылғы 2 сәуірдегі №72 бұйрықтың 15-қосымшасы, Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2024 жылғы 2 сәуірде №34217 болып тіркелген құжатын басшылыққа ала отырып, авторлық бағдарлама жасалынды. Бастауыш сыныпта тіл дамыту – оқушылардың қарым-қатынас жасау дағдыларын қалыптастырудың, сауатты сөйлеу мен жазуды үйретудің маңызды кезеңі. Тіл дамыту дағдылары ерте жастан бастап дұрыс бағытта қалыптасса, баланың оқу жетістіктеріне, шығармашылық қабілетін, сыни ойлау дағдыларына оң әсер етеді. Бүгінгі таңда білім беру саласында коммуникативтік құзіреттілікті арттыру, оқушылардың сөздік қорын байыту, жазу және ауызша сөйлеу дағдыларын жетілдіру қажеттілігі артып келеді. Сондықтан «Бастауыш сыныптағы тіл дамыту техникасы» авторлық бағдарламасы заман талаптарына сай өзекті болып табылады. Бұл бағдарлама оқушылардың сөйлеу, жазу, тыңдау, сөйлеу дағдыларын жетілдірудің тиімді әдістерін қамти отыр, оларды сауатты тұлға ретінде қалыптастыруға бағытталған. Бағдарлама ғылыми негізделген және бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып құрылған. Оқыту процесінде тілдік дағдыларлы дамытудың түрлі әдістері қарастырылған, соның ішінде интерактивті тәсілдер, ойын технологиялары, рөлдік ойындар, сөйлеу жаттығулары, мәтінмен жұмыс және шығармашылық тапсырмалар қамтылған. Бұл бағдарлама тілдік дамудың психолингвистикалық ерекшеліктеріне сүйене отырып, оқушылардың тілдік құзіреттілігін жүйелі түрде қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Бағдарламаның өзектілігі:
Қазақстан Республикасының «Білім туралы», «Тіл туралы» Заңдарын басшылыққа ала отырып, жалпы орта білім беру мемлекеттік стандартына сәйкес жасалған тілді жетік меңгертуге арналған бағдарлама. Қазіргі күні мектеп бағдарламасында мұғалім балаға білім, білік, дағды беріп қана қоймай, ақыл – ойын, қабілетін дамытуға, оқи алуға, тілін дамытуға үйрету керек деген міндеттер қояды. Тіл мамандарына оқу процесінде оқушының сөйлеу қабілетінің дамуына әсер ететін жайға көңіл қою қажет. Себебі, тілі жетік оқушы барлық гуманитарлық пәндерден нәтиже көрсете алады. Ал тілі дамымаған шәкірт біліп тұрған білімін өз дәрежесінде жеткізе алмай қиналады. Тілдік норма жетілу үшін оқушының ауызекі сөйлеу тілін, жазба тілін дамытқан жөн.
Бастауыш сынып оқушылардың белгілі бір көлемдегі білім, білік дағдыларын меңгертумен бірге адам, табиғат, қоршаған дүние туралы танымдарын қалыптастыру, жеке бастың қасиеттерін жан-жақты дамыту, жоғары адамгершілік принциптерге тәрбиелеу – бүгінгі күннің ең басты мәселесі болып табылады. Қазіргі кездегі қоғамда болып жатқан өзгерістерді ізгілендіру процесі – бағалау еркін дамуының белсенді, шығармашыл болуын талап етеді. Мектеп бітірген баланың өмірде кездесетін сан түрлі қиындықтардан қарамай өтуі оның ақылының, еркіннің, сезімінің және оның жалпы дамуының деңгейіне байланысты. Сондықтан да бастауыш сыныптардағы білім беру жүйесіне ерекше мән беруіміз қажет. Себебі білім негізі бастауышта қаланады. Бастауыш сынып мұғалімі ең алғашқы күннен бастап өз шәкіртінің психологиясын жан-жақты зерттеп, одан әрі тілі мен ойын дамытуға, еркін сөйлей алуына, өз ортасында жақсы қарым-қатынаста болуына басты қадамдар жасап, оны жалғастырудың, дамытудың жолдарын іздестіруі керек. Мұндай жұмыс түрлерін жүйелі ұйымдастырғанда ғана жоғары көрсеткіштерге жетуге болады.
Кейбір оқытушылар оқулықтағы біліммен ғана шектеледі. Тақырыптық мақсатын түсінбей, оның ішкі жүйесіне тереңірек үңіліп жатпайды. Ал оқулықтағы білім оқушыға аздық етеді. Мұғалім көркем шығарманың ішкі жүйесіне тереңірек үңіліп, автор идеясына ілесе отырып талдау жасаттырмағаннан кейін, шығарма оқушыларды қызықтырмайды, ішкі ойына қозғау салмайды, өмірдің беймәлім жақтарын көз алдына елестете алмайды. Ең соңында бар қабілетінен айырылып, оқуға мүлде көңіл бөлгісі келмейді. Сондықтан да оқушының құр мазмұнын айтуда, өлеңді мақсатына түсінбей жаттап алудан оқушыны сақтандыруымыз керек. Мұндай «догматикалық оқыту жүйесінен» дамыта оқу әдістерін қолданғанда ғана шығып, сапалы, қазіргі талапқа сай білім беруге қол жеткізуімізге болады. Оқушының ой-өрісі, сана - сезімінің жан - жақты дамуы бастауыш сыныпта басталады. Бастауыш мектептен бастап баланы өмірге дайындау, тәрбиелеу жоғары орынға қойылуда.
Бұл ретте сыныптан тыс жұмыстардың да маңызы зор. Сыныптан тыс жұмыстарды жүргізу барысында сыныптағы оқушылардың оқу ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып, жоспарлы түрде оқу пәндерінің мазмұнымен тығыз ұштастырыла жүргізілген жұмыстар ғана нәтиже бермек. Сондықтан тек сабақта ғана емес, сыныптан тыс жұмыстарда, үйірме жұмыстарында да ұлтымыздың асыл мұраларын дәріптей-тіндей, баланың бойына салт-дәстүрді сіңіретіндей, имандылыққа тәрбиелей-тіндей шешендік сөздер, мақал-мәтелдерді, жаңылтпаш, санамақтарды жиірек қолдансақ оқушылардың тілі дамып, ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байытады, жақсыдан үйреніп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді.
Бағдарламаның мақсаты:
1. Оқушылардың сөйлеу тілін қалыптастыру, тіл байлығын арттыру;
2. Мәтін, ертегілердің мазмұнын толық жеткізе білуге дағдыландыру;
3. Жатқа айту арқылы есте сақтау, ойлау қабілеттерін дамыту;
Міндеттері:
1. Сөздік қорларын дамыту;
2. Оқыған нәрселерін өмірде қолдана білуге қалыптастыру;
Таңдау курсының өзектілігі:
1. Көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылығын арттыру;
Балада дағды қалыптастыру;
Өзіндік ой-пікірін айта білуге баулу.
Компьютердің қажет етілуі:
Аудио, видео жазбалар және ғаламтор ресурстарын пайдаланамыз.
Білім, білік, дағдылары:
Білімі:
Мәнерлеп, шапшаң, дұрыс оқи алу;
Ойын толық айта білу, тілдік, сөздік қорын байыту;
Жатқа айту арқылы есте сақтау, ойлау қабілеттерін дамыту;
Біліктілігі:
Оқығаннан түйгендерін өмірде қолдана алу;
Ауызша, жазбаша сөйлеу қабілеттерін дамыту.
Дағдысы:
Оқу қарқынын, өз ойын толық жеткізу дағдыларын қалыптастыру.
Күтілетін нәтиже:
- оқу жылдамдығын жыл соңына қарай арттырып, шапшаң әрі түсініп оқуды;
- ертегі, мәтіндердің мазмұнын түсінікті етіп толық жеткізуді;
- жұмбақ, жаңылтпаш, мақал- мәтелдерді жатқа айта білуді;
- сурет бойынша мазмұнды әңгіме құрастыра білуді;
- шығарма, мазмұндама, эссе жазуды;
Күнтізбелік-тақырыптық жоспарлау
(Аптасына 1 сағ, жалпы 34 сағ)
| № | Тақырыптар | Сағат саны | Мерзімі |
| 1 | Кіріспе. Халық ауыз әдебиеті | 1 |
|
| 2 | Мәтін туралы түсінік. Мәтіннің түрлері | 1 |
|
| 3 | Мәтіннің тақырыбы мен мазмұны, негізгі идея туралы. | 1 |
|
| 4 | Мәтін бойынша жуан, жіңішке сұрақтар қою | 1 |
|
| 5 | Мәтін бойынша проблемалық сұрақтар құрастыру | 1 |
|
| 6 | Мәтінмен жұмыс | 1 |
|
| 7 | Бесік жыры | 1 |
|
| 8 | Мақал сөздің мәйегі | 1 |
|
| 9 | Өтірік өлеңдер | 1 |
|
| 10 | Жаңылтпаштар | 1 |
|
| 11 | Ырымды ұғып ал | 1 |
|
| 12 | Ұлттық ойын түрлері | 1 |
|
| 13 | Бата тілек сөздер | 1 |
|
| 14 | Төрт түлік жырлары. Түлік пірлері | 1 |
|
| 15 | Эпостық жырлар. Ер Тарғын. Қобыланды батыр. Алпамыс | 1 |
|
| 16 | Айтыс. Айтыс түрлері | 1 |
|
| 17 | Ертегілер елінде | 1 |
|
| 18 | Аңыз әңгімелер. Алдар мен Қожанасыр әңгімелері | 1 |
|
| 19 | Ұлттық салт-дәстүрлер | 1 |
|
| 20 | «Батыр болсаң жауға найзаң тисін» қазақ батырлары | 1 |
|
| 21 | «Даналар сөзі - ақылдың көзі» Қазақ билері | 1 |
|
| 22 | Әйтеке бидің тапқырлығы (шешендік сөздері) | 1 |
|
| 23 | «Қазыбектің қалмақ қандығына елшілігі» | 1 |
|
| 24 | Қорқыт атаның өсиет сөздері | 1 |
|
| 25 | Жеті қазына | 1 |
|
| 26 | Жиренше шешеннің сөздері | 1 |
|
| 27 | Ұлағатты сөздер | 1 |
|
| 28 | Көркем сөздерді мәнерлеп оқу | 1 |
|
| 29 | Тіл туралы әңгіме, өлең құрастыру | 1 |
|
| 30 | Достық, Туған жер туралы өлең құрастыру | 1 |
|
| 31 | Синквейн, диаманта, ассоциативтік қатар құрастыру | 1 |
|
| 32 | Шығармашылық және деңгейлік тапсырмалар | 1 |
|
| 33 | Сахналау | 1 |
|
| 34 | Жыл бойы өткенді қорытындылау | 1 |
|
| | Барлығы - 34 сағ | |
|
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы заң актілері
2.Қ.Р «Білім туралы» Заңы, «Тіл туралы» Заң
3.Қ.Р мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты (негізгі ереже) Қазақ тілі бағдарламалары
4.А.Ш.Бектұров,Ш.К.Бектұрова «Казахский язык для всех»
5.Республикалық «Қазақ тілі әдістеме» журналы № 1. 2009 жыл
6.М.М.Жанпейісова «Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде»
7.С.Ч.Тұрсынғалиева «Қазақ әдебиеті» Әдістемелік нұсқау.
8.Ж.У.Кобдикова «Үшөлшемді әдістемелік жүйе» нәтижеге бағытталған білім берудің тиімді механизмі.
9.«Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде» журналы №2. 2012 ж
10. «Тіл дамыту» Алматы кітап ААҚ 2004 жыл Авторы: Ә. С. Әмірова, Қ. А. Анартаева
11.«Тіл тағылымы» Алматы: Ана тілі 1992 жыл Авторы: А. Байтұрсынұлы
12.Тіл дамытудың ғажайып әлемі» Авторы: Д. З. Жүсіпова, Ф. Қ. Исхақова, Т. Ж. Омарғалиева, Б. Ж. Ноғайбекова
13.«Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту» Алматы 1972 жыл
Авторы: С. Рахметова
14.«Көркем әдебиет» Авторы: Д. З. Жүсіпова, С. Ж. Аңдабекова
15.«Үздіксіз білім беру жүйесінде оқыту технологияларын тәжірибеге енгізудің жолдары» Алматы 2010 жыл
16.«Әдебиеттік оқу. Әдістемелік нұсқау» 2009 жыл, Авторы: П. Қ. Жаманқұлов, А. Т. Мадиева, Н. Н Орынбаева
17.«Мазмұндама, шығарма жинағы»
18.«Бастауыш сынып журналдары» 2010-2014 жыл
19.«Тіл дамыту» Б.Баймұратов Аматы «Рауан»1991
20.Амангелдіқызы Г. «Тіл дамыту» курсын оқытудың жолдары мен тиімділігі. «Ұлағат» 46-48 бет, №4, 2009 жыл.
21.Арғынбаева «Тіл дамыту – ел дамыту», «Бастауыш мектеп» 25-28 бет, № 4, 1994 жыл.
22.Арзиева А. Т. «Оқушының жазбаша тілін дамыту әдістері», «Бастауыш мектеп» 21-22 бет, №8-9, 2009 жыл.
23.Арзиева Ә. «Тіл дамыту әдістері», «Бастауыш мектеп» 43-44 бет, №1, 2001 жыл.
24.Ахметова З. «Оқушылардың жазбаша тілін дамыту». «Бастауыш мектеп» 26-27 бет, №3, 2005 жыл.
25.Жанбакиева Г. «Тіл дамыту жолдары». «Бастауыш сыныпта оқыту барлық пәндер бойынша». 22-24 бет, № 2, 2014 жыл.
Қосымша әдебиеттер:
1.«Мен оқимын, ойлаймын, ойнаймын» Арман – ПВ баспасы 2003 жыл
Авторы: Р. Б. Нұтазина, А. Д. Сейсенова
2.«777-жұмбқ» Авторы: Ә. Ысқақов
3.«Мақал – мәтелдер жинағы»
4. «Жұмбақ»Авторы: М Әбуова. Р.Сатаева
5.«Балдырған» журналы 2008 жыл
6.«Қуырмаш» журналы 2011 жыл
7.«Мөлдір бұлақ» журналы 2012-2014 жыл
