ТАТБИЌИ МУНОСИБАТИ БОСАЛОЊИЯТ ДАР ТАЪЛИМИ ФАННИ ХИМИЯИ ОРГАНИКЇ
Зумратов А.Х. - омўзгори фанни
химияи литсейи №3 барои
хонандагони болаёќати
шањри Душанбе
Салоњиятнокї ё муносибати босалоњият дар таълим муносибатро нисбат ба таълим дигар карда, хонандаро дар маркази фаъолият ќарор медињад. Агар дар системаи анъанавї маркази диќќат (таваљљуњ) устод бошад, пас дар муносибати босалоњият хонанда маркази таваљљуњ аст.
Устод дар ин система наќши роњнаморо (роњбаладро) мебозад ва ба хонандагон барои њалли мушкилот роњ нишон медињад. Мушкилотро худи хонандагон дар гурўњњои дунафара ё гурўњњои хурди иборат аз чанд нафар (3-5 нафар) бо маслињат ва ёрии њамдигар њал мекунанд ё ба муаммоњо љавоб меёбанд. Дурустии њалли мушкилот ё њалли муаммоњо њангоми табодули назар дар байни аъзоёни гурўњ ва байни гурўњњо бо иштирок ва роњнамоии устод маълум мешавад.
Фанни химияи органик ӣ пайваста ҳ ои карбон , сохт ва табдилоти он ҳ оро меом ӯ зад . Барои чу қ уртар ом ӯ хтан ва ташаккул ёфтани фикр-ронии манти қ ии хонандагон доир ба ҳ ар як мавз ӯ ъ , масъалањо , машќњо ва маводди иловаг ӣ овардан зарур мебошад. Барои худназораткун ӣ ва ом ӯ зиши муста қ илонаи хонандагон бошад савол ҳ о , масъала ва маш қҳ о низ овардан аз манфиат хол ӣ нест .
Дар охири ҳ ар як боб ало қ амандии байни синф ҳ ои пайваста ҳ ои органик ӣ дар шакли на қ ша дода шудааст , ки хонандагон бояд муодилаи реаксияи ҳ ар як ало қ амандиро тартиб дода , шароити гузаштани он ҳ оро нишон дињанд . Алоќамандии байни пайваст ҳ ои ало ҳ идаи органик ӣ дар расм ҳ ое , ки истифодабарии синф ҳ ои ало ҳ идаро тасвир менамоянд , дар ҷ гардидааст . Вале мазмуни дарс ва тарзи ташкили он ба мавз ӯ ъ вобаста аст . Таълими химияи органик ӣ бо усул ҳ ои лексия , усули фаъол , су ҳ бат , ҳ ал кардани масъала ҳ ои озмоиш ӣ ва ҳ исоб ӣ , мушо ҳ ида , ченкун ӣ , саволу ҷ авоб , мубо ҳ иса , озмоиш ӣ , амал ӣ ва омехта гузаронида мешавад .
1. БО УСУЛИ «АНГЕЗИШИ ЗЕ Ҳ Н»
Ом ӯ згор ба воситаи ин усул бо истифода аз савол ҳ ои дар зер омада, фикру андеша ҳ ои хонандагонро шунида , дар тах таи синф менависад. Барои ба савол ҳ о ҷ авоб гардонидан ба хонандагон 1 ё 2 да қ и қ а ва қ т додан .
Намунаи саволњо:
- Мавз ӯ и химияи органик ӣ чист ?
- Пайваста ҳ ои органик ӣ ва ғ айриорганик ӣ чї фар қ доранд ?
- Химияи органик ӣ дар ҳ аёти ҷ омеа ч ӣ а ҳ амият дорад ?
Ҳ ангоми и ҷ рои супориш омўзгор оид ба тара ққ иёти саноат дар аввал ҳ ои асри XIX, вазифа ҳ ои мушаххас дар назди илм ҳ ои мухталиф , аз ҷ умла химияи органик ӣ , назарияи виталистии Я.Бертселиус, назарияи радикал ҳ о , назарияи хел ҳ о , таълимоти атому молекула, пайдоиши маф ҳ ум дар бораи валентнок ӣ , муайян шудани чорвалентнокии атоми карбон, ҳ амчун замина ҳ ои пайдоиши назарияи сохти химиявии пайваста ҳ ои органик ӣ бо хонандагон су ҳ бат ташкил мекунад .
Баъд аз он ом ӯ згор дар тахтаи синф фо рмулаи пайваста ҳ ои органикиро мувофи қ ба мо ҳ ияти назарияи радикал ҳ о ва хел ҳ о тасвир менамояд .
2. БО РОЊИ САВОЛУ ЉАВОБ
Ба воситаи савол ҳ о ом ӯ згор ди ққ ати хо нандагонро ба маш ғ улият ҷ алб намуда , дониши он ҳ оро арзёб ӣ менамояд . Пас аз шунидани ҷ авоби хонандагон , ом ӯ згор ҷ авоб ҳ оро пурра месозад.
Намунаи саволњо:
- Маф ҳ ум ҳ ои формулаи умум ӣ , қ атори ҳ омолог ӣ , фар қ и ҳ омолог ӣ , ҳ омолог ч ӣ маъно доранд?
- “ Изомер” ва “ ҳ омолог” аз якдигар ч ӣ фар қ доранд ?
- Изомер ҳ о чист ?
- Принсип ҳ ои номгузории ИЮПАК кадом ҳ оянд ?
- Атоми карбони якума, дуюма, сеюма ва чорума аз якдигар ч ӣ фар қ доранд ?
3. БО РОЊИ ТАШКИЛИ СУЊБАТ
Барои намуна: Ҳ ангоми и ҷ рои супориш омўзгор доир бо дара ҷ аи оксидшавии атоми карбон дар пайваста ҳ ои органик ӣ , тартиб додани муодилаи реаксияи оксиду бар қ ароршавии карбо ҳ идроген ҳ ои ҳ аднок бо усули баланси электрон ӣ ва тартиби муайян кардани суммаи электрон ҳ ои додашудаи
атом ҳ ои карбон ҳ ангоми
с ӯ хтани карбо ҳ идроген-
ҳ ои ҳ аднок бо хонанда-
гон су ҳ батташкил мекунад .
Баъд аз он ом ӯ згор
дар тахтаи синф схемаи
реаксия ҳ ои ба оксиду
бар қ ароршавии
карбо ҳ идроген ҳ ои ҳ аднок ,
бо усули баланси электрон ӣ
мансуб бударо тасвир менамояд.
4. БО РОЊИ ГУРЎЊБАНДЇ
Кор бо вара қ а ҳ ои супоришдор дар гур ӯҳҳ о . Хонандагонро ба гур ӯҳҳ о ҷ удо кунед. Аз он ҳ о хо ҳ иш кунед , ки бо матн кор кунанд . Аз р ӯ йи матн ба гур ӯҳҳ о чунин супориш ди ҳ ед :
Барои намуна:
Гур ӯҳ и 1 «ТАБИ Ї » . Полимери 2- метил -1,3- бутадиен ( изопрен ) б удани каучуи таби ӣ ва сохти муназзам доштани онро шар ҳ ди ҳ ед ва ба таври ка ҷ шав ӣ тасвир кунед .
Гур ӯҳ и 2 «СИНТЕЗ Ї » . Усули синтезии ҳ осил кардани каучук , хосият ҳ ои физикии ва вул қ ониши каучукро фа ҳ монад ва реаксия ҳ ои онро нависед .
Гур ӯҳ и 3 «БУТА ДИЕН». Навъ ҳ ои гуногуни каучу ( каучуи дивинил ӣ , изопрен ӣ , хлоропрен ӣ , бутадиению стирол ӣ , дивинилнитрил ӣ ) ва истифодабарии он ҳ оро шар ҳ ди ҳ ед ва формулаи он ҳ оро нависед .
5. БО РОЊИ ЊАЛЛИ МАСЪАЛАЊОИ ОЗМОИШЇ ВА ЊИСОБЇ
Кор бо вариант ҳ ои сан ҷ ишии хатт ӣ дар гур ӯҳҳ о . Аз хонандагон хо ҳ иш кунед , ки доир ба маводди ҳ алли масъала ҳ о кор кунанд , ба гур ӯҳҳ о чунин супориш ди ҳ ед :
- Маводди ҳ алли масъала ҳ оро боди ққ ат хонед ва бо мазмуни он шинос шавед ;
- Баробарии реаксия ҳ ои химиявии ин равандро тартиб ди ҳ ед ;
- Оид ба и ҷ рои кор ҳ исобот пешни ҳ од намоед.
Коратонро муарриф ӣ кунед .
Дар ва қ ти муаррифии ҳ исобот ҳ о байни хонандагон му ҳ окимарониро ба ро ҳ монед, ҷ ой ҳ ое , ки маълумоти му ҳ им дорад , ди ққ ати бештар ди ҳ ед ва агар лозим шавад худатон пурра кунед.
6. БО РОЊИ МУШОЊИДАКУНЇ
Кори инфирод ӣ . Ом ӯ згор барои и ҷ ро намудани кори амал ӣ ба хонандагон супориш меди ҳ ад . Барои намуна:
1. Ҳ алшавандагии кислота ҳ о . Ба пробиркаи дар дохилаш кислота ҳ ои кристаллї дошта 1-2 мл оби му қ аттар илова кунед , омехтаро сахт таккон ди ҳ ед . Ҳ алшавандагии кислота ҳ ои тад қ и қ отиро му қ оиса кунед . Пробирка ҳ ои дар дохилаш кислота ҳ ои ҳ алнагаштаро то пурра ҳ алшавиашон гарм намуда , агар лозим гардад об илова кунед .
Сипас дар ҳ аво хунук кунед . Ч ӣ ҳ одиса ба амал меояд ?
2. Та ғ йирёбии ранги и ндикатор. Қ о ғ ази индикаториро ба чор қ исм та қ сим намуда , дар р ӯ и шишаи намоишї гузоред . Ба ҳ ар қ исми қ о ғ ази индикаторї якчанд чакра аз кислота ҳ о илова кунед . Рангнокшавии он ҳ оро му қ оиса кунед ва доир ба қ увваи кислота хулоса бароред.
3. Ба ҳ а мтаъсир ӣ бо гидроксиди натрий . Ба ҳ ар пробирка якчанд чакра фенолфталеин рехта бо иловаи чакра то пайдо шудани та ғ йироти ранг ма ҳ лули гидроксиди натрийро илова кунед. Ч ӣ мушо ҳ ида намудед ?
Супориш:
1. Кадом кислота ҳ о дар об кам ҳ алшаванда мебошанд ?
2. Кадом аз кислота ҳ ои аромат ӣ ҳ алшавандагии хуб дорад ?
3. Муодилаи реаксияро тартиб ди ҳ ед .
7. БО РОЊИ ГУЗАРОНИДАНИ ТАЉРИБАИ ОЗМОИШЇ (ЛАБОРАТОРЇ)
Барои намуна.
Муайян намудани крахмал дар картошка. Ба пробирка 2-3 ғ ур ӯ ша картошкаро ҷ ой ди ҳ ед , онро бо об пур кунед , ҷӯ шонед , хунук карда , қ исми обии ғ ур ӯ шаи картошкаро барои мав ҷ удияти крахмал бо ма ҳ лули йод бисан ҷ ед .
8. БО УСУЛИ «СИНКВЕЙН»
Хонандагонро метавонед ба гурўњњо људо кунед. Ба онњо чунин супориш дињед: Намуна:
Мавзўи изомерияи њолати бандњои дучанд ва сечанд, изомерияи геометриро бодиќќат хонед ва бо мазмуни он шинос шавед;
Доир ба изомерияи њолати бандњои дучанд ва сечанд, изомерияи геометрї як исм ду сифат, се феъл, ибора ё ифодаи иборат аз чор калима ва муродифи ифодагари мафњуми асосї нависед.
Барои намуна:
изомерия
фазої, геометрї
табдил меёбад, гуногун мешавад, хосияти моддањоро муайян мекунад.
аз якдигар фарќ мекунанд
баробарќисм
Дар ваќти муаррифии гурўњњо байни хонандагон мулоњизарониро ба роњ монед. Ба мафњумњое, ки маълумоти муњим доранд, диќќати бештар дињед ва агар лозим шавад худатон пурра кунед.
9. БО УСУЛИ «БЛИТС ПУРСИШ»
Пешакї оид ба мавзўи гузашта 5-6 саволњои асосие, ки љавобњои кўтоњ ва мушаххас мехоњанд, тайёр кунед. Интихобан 4-5 хонандаро пурсед. Барои њар як савол 10 - 15 сония ваќт сарф кунед.
Намунаи саволњо:
- Изомерия чист?
- Кадом моддањоро изомер меноманд?
- Изомер аз гомолог чї фарќият дорад?
- Ба изомерияи байнисинфї мисол оред.
- Изомерияи гурўњи функсионалиро шарњ дињед.
10. БО УСУЛИ «САВОЛ БА МУАЛЛИФ»
Ба хонандагон метавонед супориш дињед, ки ба саволњои зерин љавоб нависанд:
Барои намуна:
- Муаллиф дар матн дар бораи кадом мафњумњои асосї сухан меронад?
- Мафњумњои асосиро боз њам фањмотар баён кунед.
- Кадом мафњумњоро пешакї донистан лозим аст, то ки мавзўи хондаамонро фањмем?
Дар таълими фанни мазкур вазъиятњои гуногуни таълимї дар асоси методњои тањќиќотии таълим истифода мешаванд:
Вазъияти таълимии «Саволњои асосї»
Мавзўъ: «Изомерия ва намудњои он»
Омўзгор ба хонандагон супориш медињад, ки маълумоти навро бо истифода аз китоби дарсї омўзанд.
Саволњои асосї
1. Барои њама:
1.Кадом калима, љумлањо нофањмо монданд? (бо аломати «?» ишора кунед) 2, 3 ё 5 ибора ё љумлаи асосиро људо кунед, изомерия ва намудњои онро пурратар шарњ дињед.
2. Якеро интихоб кунед:
1.Кадом саволњоро шумо ба муаллифи китоб додан мехостед?
2.Изомерия ва намудњои онро шарњ дињед. Ба чї таъсир мерасонад? Чї хусусият дорад? Ба чї монанд аст? Њадди истифодаи он чї гуна аст?
Дар вазъияти таълимии мазкур хонандагон мањорати ошкор кардани маълумоти асосї, донишњои нав, мањорати гузоштани саволњои оќилона, ќобилияти мустаќилона ташкил кардани омўзиши иттилооти нав, якљоя ва коллективона фаъолият кардан, њамдигарро гўш кардан, мањорати тахайюл ва тасаввур карданро аз худ мекунанд.
Вазъияти таълимии «Саволњои эљодї»
Мавзўъ: «Изомерия дар моддањои органикии оксигендор. Изомерияи спиртњо, алдењид ва кетонњо».
3. Омўзгор метавонад супориши таълимї дињад: дунафарї дар асоси шарњи дар китоби дарсї овардашуда мустаќилона маълумотро дар бораи изомерия дар моддањои органикии оксигендор, изомерияи спиртњо, алдењид ва кетонњо дар шакли графикї омода кунед. Ваќт барои иљрои супориш: - 10 даќ.
Барои ин метавонед аз намунаи дар зер овардашуда истифода баред:
Саволњои эљодї
- Санљиши њамдигар:
Хонандагон дунафарї вазифањои иљрокардаи худро иваз мекунанд ва дурустии маълумоти дарљгардидаро месанљанд.
Дар ин вазъияти таълим хонандагон мањорати љустуљўи иттилоотро ба воситаи саволгузорї, мањорати ба тарзи графикї инъикос кардани маълумоти нав, муайян кардани маълумоти асосї, ќобилияти мустаќилона ташкил кардани омўзиши маълумоти нав, муайян кардани алоќамандии сабабу оќибат, пешгўйии њодисањо дар њамкорї, якљоягї кор кардан, якдигарро гўш карда тавонистан, шинохтан, шарњ додани проблемаро азхуд мекунанд.
Рањмат ба диќќататон!
