Жұлын. Жұлынның ақ, сұр заты
7 сынып биология пәні
Сабақтың мақсаты:
- Білімділік: Жүйке жүйесінің бөлімдерін таныстыру. Жұлынның маңызы, құрылысы мен қызметі, шартсыз рефлекстің рөлі туралы оқушыларға білім беру
- Дамытушылық: Оқушылардың логикалық ойлауын талап ететін тапсырмаларды пайдалана отырып интеллектуалды қабілеттеріндамыту; Оқушылардың ой-өрісін кеңейту, танымдық белсенділігін, өз бетінше білім алу, саралау, қорытынды жасау дағдыларын дамыту
- Тәрбиелік: Салауатты өмір сүруге, денсаулықты күтуге, спортпен шұғылдануға тәрбиелеу;
Сабақтың типі: Аралас
Психлогиялық ахуал
Қол алысып, қәне, біз,
Достасайық бәріміз.
Айтарым бар сендерге,
Тез тұрыңдар шеңберге.
Қандай жақсы бір тұру,
Достарменен бір жүру!
Қандай жақсы дос болу !
дендрит
рецептор
аксон
рефлекс
І. Мына сөздерді есімізге түсіріп, анықтама берейік
нейрон
Термин сөздер
Биологиялық диктант (жұптық тапсырма)
- 1.Нейрон денелері мен қысқа өсінділердің топтасуы ........................................................ құрайды. 2.Ақ май қабығымен қапталған ұзын өсінділер – аксондар ........................................... түзеді. 3.Нейронның ұзын өсінділерінің тармақталуы жүйке ұштарын – ............................................ құрайды. 4. Нейрондар: ........................................ бөлінеді. 5. Жүйке жасушалары: ........................ .................... ......... ..................................... ...................................... ...тұрады.
- Диктант жауаптары
- 1 – ми мен жұлынның сұр затын құрайды
- 2 – ақ затты
- 3 – рецепторларды
- 4 – сезімтал, қимыл қозғалыс және аралық
- 5 – дене, өсінді және жүйке ұштарынан
Жаңа сабақ
Жүйке жүйесі
Орталық жүйке жүйесі
Шеткі жүйке жүйесі
Сомалы жүйке жүйесі
Жүйке жүйесін орталық және
шеткі деп үлкен екі топқа бөледі.
Орталық жүйке жүйесіне –
ми мен жұлын жатады. Шеткі жүйке
жүйесі ми мен жұлыннан таралатын
жүйкелер мен жүйке түйіндерінен
тұрады. Жүйке жүйесінің қаңқа
бұлшықеттерінің жұмысын реттейтін
бөлімі сомалы (грекше «soma» – дене),ішкі мүшелердің жұмысын реттейтін бөлім вегетативті («vegeto» – қоздырамын)
жүйке жүйесі деп атайды .
Жүйке жүйесінің сомалы бөлімі ағзаның сыртқы ортамен байланысын жүзеге асырады,
тітіркендіргіштерді қабылдайды.
Адам еркіне байланысты
қозғалыстарды басқарады.
ми
жүйкелер
жұлын
жүйкелер
Жүйке жүйесінің жалпы сызбасы
Жүйке жүйесі мүшелер
жұмысын үйлесімді
реттеп отырады және
организмнің біртұтастығын
сақтайды.
ЖҮЙКЕ ЖАСУШАЛАРЫ
- Адам денесінде болатын жүйке жүйесі жүйке ұлпасынан түзіледі. Жүйке ұлпаларының негізін жүйке жасушалары құрайды. Жүйке жасушалары – нейронның денеден, ұзын және қысқа өсінділерден тұрады
- Нейронның денесінде цитоплазма мен ядро болады Ұзын өсіндісі – аксон ми мен жұлынның дененің кез келген бөлімімен байланысуын қамтамасыз етеді .
дендриттер
аксон
жасуша денесі
Бағдаршаның бағыты қозудың
өту жолын көрсетеді
Жүйкенің құрылысы
Қан тамырлары
Жүйке талшықтарының шоғы
ЖҰЛЫН
Жұлын – орталық жүйке жүйесіне жатады. Жұлын цилиндр пішінді омыртқа жотасының өзегінде орналасқан, ұзындығы 42–45 см, салмағы 34–38 г. Жоғарғы шеті сопақша мимен жалғасады, төменгі шеті екінші арқа омыртқаға дейін созылып жатады .
Жұлынның алдыңғы және артқы жағында ұзынынан созылған тік сайшалары болады.. Жұлынның дәл
ортасында іші жұлын сұйықтығына толы жұлын өзегі бар.
Өзектің айналасында пішіні көбелекке ұқсаған жұлынның
сұр заты бар. Сұр заттың сыртын ақ заты қоршап жатады. Сонымен жұлын құрылысында ақ заты сыртында, сұр заты ішкі жағында орналасқан.
Жұлынның құрылысы
- Ұзындығы - 42-45 см.
- Салмағы - 34-38 г.
- Пішіні - циллиндр тәріздес
- Жұлынның -жүлгелері -өзегі -сұр заты -ақ заты -түбірлері -31 жұп жүйкелері
Жұлынның құрылысы
Ақ заты
Сұр заты
Жұлынның орталық өзегі
Жұлын жүйкесі 4
Артқы түбір
Жүйке түйіндері
Алдыңғы түбір
Жұлынның алдыңғы тік жүлгесі
Жұлынның көлденең кесіндісі
Артқ ы өсінді
Жұлынның жұмсақ қабықшасы
Артқы өскін
Ақ зат
Алдыңғы өскін
Сұр зат
Жұлынның алдыңғы салатамыры
Алдыңғы өсінді
ЖҰЛЫН ЖӘНЕ ОДАН ТАРАЛАТЫН ЖҮЙКЕЛЕР
жұлын
жүйкелер
дәнекер ұлпасынан түзілген жүйке
дәнекер ұлпасынан тү зілген
талшықтарын қаптап тұрған қабықша
жүйкені қаптап тұрған қабықша
жүйке талшықтары
Рефлекстік доға
- Жұлын рефлекстік және өткізгіштік қызмет атқарады .
Ендірме нейрон
Ағзалардың тіршілігіндегі барлық
әрекеттерді жүйке жүйесі басқарады.
Оны рефлекстік реттелу дейді.
Бұлшықет
РЕФЛЕКСТІК ДОҒА
терідегі жүйке
ұштары;
жұлынның
көлденең кесіндісі
сезгіш жүйке
жұлын
талшығы
байланыстырғыш
нейрон
сезгіш нейрон
қозғалтқыш нейрон
бұлшықет
қозғалтқыш жүйке талшығы
рецептор
бұлшықеттер
Ә)білекті бүгу рефлексінің үш
нейрондық күрделі рефлекстік
доғасы
А)рефлекстік доғаның бөлімдері
Тізе рефлексі
Тізе рефлексінің әсерінен аяқты қимылға келтіру
Аяқтың қалыпты жағдайы
Тізені жазу рефлексінің екі нейрондық қарапайым рефлекстік доғасы
жұлын
сезгіш нейрон
қозғалтқыш нейрон
бұлшықет
тізе буыны
Жұлынның қызметі
- Рефлекстік
орталыққа тебетін (өрлеу, қозуды
миға жеткізу)
- Өткізгіш
орталықтан тебетін (қозуды мидан мүшелерге жеткізу)
Логикалық сұрақтар
- Сұрақ:
- 1)Асқар басы ауырып, құсып, есінен айырылып дәрігерге көрінсе, дәрігерлер «менингит» деген диагноз қойды.Асқар бұл аурудың сипаттамасы жайлы интернет көздерінен іздеп, мынадай тоқтамға келді:
- 1. Ми мен жұлын жұмсақ қабығының қабынуынан пайда болады.(иә, жоқ)
- 2.Бактериялар мен вирустардан пайда болып, ауа арқылы жұғады. (иә, жоқ)
- 3.Вирусты менингит өте кең таралған , бактериалды менингитке қарағанда өмірге қауіт төнгізбейді(иә, жоқ)
- 4.Тез арада дәрігерлік көмекке жүгінбесе, өлімге соқтыратын ауру. (иә, жоқ)
Дұрыс жауап
- 1 – 4 - ия
- Сұрақ:
- 2) Жұлын жарақатының салдары қандай?
- (Топтасып сұрақтың жауабын іздеп, талқылау, дәлелдеу)
Дұрыс жауап
- Тітіркенгіштік, әлсіздік, тез шаршау, бас ауруы, бас айналуы басым болады. Олар ыстықты, транспортты көтере алмайды, қызметтің бір түрінен екінші түріне ауысқанда қиындықтар туындайды.
Дәптерге кестені толтыру;
Жүйке жүйесінің бөлімі немесе оның бөлігі
Құрылысы мен атқаратын қызметі
Ми
Жұлын
Шеткі жүйке жүйесі
Сұр зат
Ақ зат
Жұлын түбірлері
Аралас жұлын жүйкелері
Сәйкестігін анықтаңыз
Нейрондар қызметі
Нейрон түрлері
1.Тітіркенуді жүйке импульстеріне түрлендіреді.
а)сезімтал
2.Миға ішкі мүшелер мен сезім мүшелерінен жүйке импульстерін береді
3.Мида бір нейроннан екіншісіне импульстерін беруді жүзеге асырады.
4.Жүйке импульстерін бұлшық етке, бездерге және басқа атқарушы мүшелерге береді.
ә)аралық
б)қозғалтқыш
Дұрыс жауаптары
- 1 – а
- 2 – ә
- 3 – ә
- 4 - б
V. Үй тапсырмасы.
- §15 Жұлынның құрылысы
- - оқып-білу, сұрақтарға жауап беру
- - терминдерге анықтама жазу, жаттау
- - шығармашылық жұмыс
«Жұлынның адам ағзасы үшін маңызы» (эссе жазу)
Көңіл қойып тыңдағаныңызғ а рахмет!
